شکاف خبری در فضای رسانه ای ایلام

عبدالشریف ولدبیگی

دکترا علوم سیاسی و مدرس دانشگاه

مقدمه

یکی از چالش­های پیش روی سازمان­های رسانه­ای در جوامع امروزی پدیده­ای است موسوم به شکاف خبری. در این پدیده رسانه ها عموما اخباری را پوشش می­دهند که با نیاز مخاطبان ارتباط مستقیمی ندارد. طبق تحقیقاتی که در کشورهای توسعه یافته انجام شده است، رسانه های این کشورها نیز به این عارضه متبلا هستند. برای مثلا رسانه­هایی همچون ای بی سی نیوز، سی بی سی نیوز، شیکاگو تریبون،‌ سی ان ان، فاکس نیوز، یاهو، یو اس ای تودی، واشنگتن پست در ایالات متحده و گاردین و تایمز در انگلستان که قدمت زیادی در حوزه خبرپراکنی دارند و مدعی پیشتازی در دنیای حرفه­ای رسانه هستند نیز با این مشکل مواجه هستند. در ایران نیز این پدیده به یکی از نقایص رسانه ها مبدل شده است. شاید بتوان گفت در ایلام نیز به دلیل تولید و انتشار حجم زیادی از اخبار رسمی، این پدیده نمایان­تر باشد. در این مقاله به تعریف، علل و عوامل، پیامدها و عواقب و راه­های کاهش شکاف خبری پرداخته می­شود.

تعریف شکاف خبری: شکاف خبری به پدیده­ای گفته می­شود که در آن رسانه­ها اخباری را تولید و منتشر می­کنند که محتوای آن اخبار فاقد ارزش خبری برای مخاطبان است. به بیان دیگر مخاطب در یک فضای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی سیر می­کند و رسانه­های دارای شکاف خبری در فضای گفتمانی دیگر. متاسفانه آشنایی با شکاف خبری در ایران بسیار کم است و در این خصوص محتوای اندکی تولید شده است.

بدین ترتیب ارزش­های خبری مجاورت و دربرگیری که مهمترین ارزش­های خبری هستند مورد توجه رسانه­ها واقع نمی­شوند. این رسانه­ها که به شکاف خبری متبلا می­شوند عموما اخباری را تولید می­کنند که مبتلابه مردم نیست و بیشتر بر مدار ارزش­های خبری شهرت و برخورد تهیه و منتشر می­شود.

بدین ترتیب وقتی اولویت روزنامه نگاران و مخاطبان را کنار هم قرار می­دهیم و تفاوت میان بیشترین ارزش خبری و بیشترین بازدید کننده را مقایسه می­کنیم، در اینجا افزایش شکاف بین انتخاب محتوای روزنامه نگاران و مخاطبان قابل مشاهده است. هر چند سازمان­های رسانه ای بیشتر اخبار سیاسی، بین المللی و اقتصادی منتشر می­کنند اما اخبار مربوط به ورزش، جرم و جنایت، آب و هوا و سرگرمی از جمله رویدادهایی است که توجه بیشتر مردم را به خود جلب می­کند.(۱) بنابراین با ادامه این روند رابطه مردم و رسانه­ها کمتر و کمتر می­شود و به تدریج این رسانه­ها مخاطبان خود را از دست می­دهند. شکاف خبری در رسانه­هایی به وجود می­آید که عموما اخبار بازدیدها، همایش­ها، شخصیت­های سیاسی، رویدادهای تاریخی فاقد ارزش خبری تازگی و اخبار سفارشی منتشر می­کنند. در حقیقت اخبار نهادهای رسمی اصلی­ترین تولیدات رسانه­ای آنها محسوب می­شود.

این پدیده در اغلب کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه دیده می­شود. در ایران نیز این پدیده در برخی رسانه­ها مشاهده می­شود. بررسی فضای رسانه­ای استان ایلام نیز موید وجود این پدیده است.

انتشار اخباری که مردم در کانون آن قرار ندارند و برای مخاطب ارزش کمتری به دنبال دارد باعث شده برخی رسانه ها به مرور از مردم فاصله گرفته و شکاف خبری ایجاد شود.

امروز اخبار سیمنارها، بازدیدها، دیدارها و گزارش عملکرد نهادها که عموما ارزش خبری کمتری دارند و با علایق مخاطبان ارتباط چندانی ندارد حجم زیادی از فضای سایت­ها و نشریات استان ایلام را فراگرفته است.

ضمن اینکه انتشار این­گونه اخبار علاوه بر فقدان ارزش خبری نزد مخاطب، به دلیل پوشش اخبار منفی، به یاس و ناامیدی مردم منجر می­شود.

عوامل ایجاد شکاف خبری:

در ایجاد شکاف خبری عوامل مختلف و متنوعی دخالت دارند که در این بخش به برخی از مهمترین آن اشاره می­شود.

منطبق نبودن عرضه و تقاضای مطالب خبری: در این حالت متقاضی اخباری که در رسانه­ها عرضه می­شود کمتر از حد انتظار است. بدین معنا که اخبار تولید شده رسانه ها نیاز مخاطب مصرف کننده را مرتفع نمی­کند و حداقل تقاضا برای محصولات تولید شده خبری وجود دارد.

غفلت از اخبار متبلابه مخاطب: (ارزش های خبری دربرگیری و مجاورت) اغلب رسانه­ها سعی می­کنند اخبار مربوط به شخصیت­ها را پوشش و در اولویت قرار دهند. این روند هر چند برای بسیاری از اخبار مناسب است و به جذب مخاطب منتهی می­شود، اما افراط در این خصوص، باعث رویگردانی او خواهد شد. رسانه ها در چینش اخبار خود باید علاوه بر اخبار شخصیت­ها و چهره­های برجسته، اخباری را که مورد علاقه و نیاز مخاطب است را نیز پوشش دهند.

متخصصان ارتباطات معتقدند حتی اگر اخبار شخصیت­ها و چهره­های مهم منتشر می­شود باید به گونه­ای باشد که تاثیر رفتار و تصمیم این شخصیت­ها در زندگی روزمره مردم نمود عینی داشته باشد. در این صورت است که مخاطب از این گونه اخبار استقبال می­کند. اما اگر در پوشش اخبار شخصیت­ها به این موضوع توجه نشود شکاف خبری تشدید خواهد شد.

ناقص پخش کردن خبر: وقتی اخبار به صورت ناقص منتشر می­شود و به همه ارزش­های خبری لازم پرداخته نمی­شود خبر از جامعیت می­افتد. همچنین برخی سازمان­های رسانه­ای به دلیل الزامات و خطوط سیاسی همه طرف­های درگیر در موضوع خبر را به طور عادلانه و یکسان پوشش نمی­دهند. با توجه به هوشمندی مخاطب در عصر تعدد و تکثر رسانه­ای این رویکرد باعث رویگردانی مخاطب می­شود.

عدم استفاده از فیچر و نرم خبر: بسیاری از افراد فیچر را به عنوان نرم خبر تعریف کرده‌اند. نوعی مطلب که در آن داستان به‌آرامی پیش می‌رود، طولانی‌تر از بقیه مطالب است و معمولاً برای سرویس هنری مجله‌ها مناسب است. فیچر می‌تواند درباره هر موضوعی باشد؛ از ساده‌ترین مسائل مربوط به سبک زندگی افراد گرفته تا جدی‌ترین گزارش‌های تحقیقی و البته می‌توان از فیچر در جای جای یک نشریه استفاده کرد؛ از بخش خبری گرفته تا سرویس بازرگانی و ورزشی. در واقع فیچر بدون آن که خود را به موضوعی خاص محدود کند، بیشتر معرف یک سبک نگارش است. به بیان دیگر، هر مطلبی که با ویژگی‌های فیچر نوشته شود، یک فیچر خواهد بود. چون این سبک خبری و نحوه پردازش تولیدات خبری به این سبک در برخی رسانه ها کمتر استفاده می­شود، مخاطب نیز به دلیل کم حوصلگی و خستگی از سخت خبر از این گونه رسانه ها رویگردان می­شوند.

عواقب و پیامدهای شکاف خبری برای صنعت رسانه ای

یکی از عواقب شکاف رسانه­ای کم شدن مخاطب و مهاجرت تدریجی آنها به رسانه های دیگر است. بنابراین ریزش مخاطب اولین پیامد رسانه­هایی است که میان محصولات آنها و علایق مخاطبان شکاف وجود دارد. در این میان رسانه­هایی که با هنرمندی رویدادهایی منتشر می­کنند که در کانون توجه و زندگی مردم قرار دارد مقصد مخاطبان کوچ کرده خواهند بود. بدین معنا که مخاطب از رسانه شکاف­دار خبری به رسانه مورد علاقه خود که برایش مزیت دارد، سوق داده می­شود.

از دست دادن اعتماد مخاطب که مهمترین سرمایه برای سازمان­های رسانه ای است از دیگر تبعات شکاف خبری است. بدین ترتیب مخاطب نه تنها به خواندن اخبار این رسانه­ها اشتیاق نشان نمی­دهد بلکه به محتوای آن نیز اعتمادی ندارد.

نبود حس مشترک میان مخاطب و رسانه از دیگر پیامدهای شکاف خبری است. نداشتن حس مشترک و همسویی مردم با رسانه­ی دارای شکاف خبری باعث می­شود اقبال مردمی کم شود و وقتی رسانه­ای به دلیل کاهش مخاطبانش شمارگان آن کاهش یابد در نتیجه با کاهش و فقدان ارجاع آگهی­های تبلیغاتی که مهمترین راه درآمد رسانه­هاست، روبرو می­شود. در این صورت اگر آن رسانه مربوط به اشخاص حقیقی باشد به دلیل محدودیت­های مالی با ورشکستگی مواجه و از دایره رقابت حذف می­شود. البته ممکن است رسانه های ارگان­های احزاب سیاسی و یا سازمان­های دولتی و عمومی به دلیل پشتوانه های مالی مناسب، بتوانند مستقل از حمایت­های مالی آگهی تبلیغاتی همچنان منتشر شوند، اما در این صورت با کاهش مخاطب مواجه می­شوند و انتشار مداوم آنها لزوما نشان دهنده کارآمدی، حرفه ای بودن و اقبال عمومی از آنها نیست.

شکاف خبری در رسانه های استان ایلام

واقعیت این است که بدون سنجش و تحلیل محتوای سایت­ها و نشریات استان ایلام نمی­توان ادعا کرد که رسانه­های استان ایلام دچار شکاف خبری هستند. هر چند با یک نگاه اجمالی به تیترها و اخبار این رسانه­ها تا حدودی می­توان به وجود این پدیده پی برد، اما برای جلوگیری از پیشداوری و قضاوت زودهنگام، در این مقاله ۱۰ سایت خبری استان مطالعه و بررسی شده است. به طوری که حدود ۳۰۰ خبر که دارای دو ویژگی ارزش خبری از جانب روزنامه نگاران یا مورد پسند مخاطبان بوده، تحلیل محتوا شده است.

نتایج حاصل شده نشان می­دهد سایت­های مذکور همچون اغلب رسانه­های دیگر به عارضه شکاف خبری دچار شده­اند. به طوری که ترجیحات آنها با ترجیحات مخاطبان فاصله زیادی گرفته است. به عبارت دیگر عرضه و تقاضای خبر در این سایت­ها با هم منطبق نیستند و این برای آینده حرفه­ای آنها زنگ هشداری است. زنگ هشداری که این رسانه ها را با خطر ریزش مخاطب و بی اعتمادی  به آنها مواجه خواهند کرد.

نتایج این تحقیق نشان می­دهد که حجم زیادی از اخبار تولید شده در این رسانه ها به اخبار روابط عمومی سازمان­ها، ادارات و نهادهای مختلف اختصاص دارد. گزارش­هایی چون بازدیدها، دیدارها، همایش­ها و سمینارها و افعالی همچون بایدها و نبایدها ـ که از ماهیت خبر به عنوان یک رویداد عینی دور است ـ فضای زیادی از سایت­های ایلام را اشغال کرده است. اگر بپذیریم که مهمترین تعریف خبر این است که « رویدادی عینی است که دارای یک یا چند ارزش خبری است و تحت تاثیر عوامل درون سازمانی و برون سازمانی شکل گرفته است »(۲) باید گفت حجم زیادی از اخبار تولید شده با این تعریف نسبتا استاندارد همخوانی زیادی ندارد.

همچنین یکی از مسائل سایت­های استان رویدادمداری تولیدات خبری است. این در حالی است که اخبار فرایندمدار در رسانه های استان کمتر مدنظر قرار دارد. یکی از محاسن اخبار فرایندمدار این است که در آن به علت مطرح شدن فرآیندها،‌ شخصیت­گرایی کمرنگ می­شود و ارزش خبری شهرت در مرکز خبر قرار نمی­گیرد. همچنین در خبرنگاری فرایندمدار که به روزنامه نگاری توسعه نیز موسوم است، صرفا آنچه تازه است خبری تلقی نمی­شود؛ بلکه آنچه به کار توسعه می­آید و در خدمت آن قرار می­گیرید از ارزش خبری برخوردار است و این ارزش خبری به ویژه از این دیدگاه مورد توجه قرار می­گیرد که هر کوششی که در خدمت ارتقای کیفیت زندگی، محیط زیست، آموزش و اقتصاد باشد، می­تواند به عنوان خبر در کانون توجه قرار گیرد.(۳).

به نظر می­رسد تولید خبر و فرآورده های خبری در سایت­های استان کمتر از حد انتظار دیده می­شود. بدین معنا که رویدادهایی که به خبر تبدیل می­شوند عموما اخبار رسمی روابط عمومی ادارات و نهادهای رسمی است و اخبار ابتکاری و سوژه یابی خبر، کمتر در این سایت­ها منتشر می­شود. همچنین جای مقالات و یادداشت­هایی که بتواند زوایای مختلف و چندوجهی مسائل استان را بازتاب دهد و به ارائه راهکار مناسب برای برون رفت از وضع موجود منجر شود، در پیشانی سایت­های استان خالی است.

واقعیت این است که پیوند میان مراکز تولید فکر همچون دانشگاه و حوزه از یک سو و رسانه ها از سوی دیگر ضعیف است. با وجود اینکه ایلام یک استان دانشگاهی است و دانشجویان، طلاب و استادان زیادی در این خطه به امر مقدس علم اندوزی و انتشار دانش مشغولند؛ اما رد پای اندیشه­های آنان در رسانه­ها کمتر دیده می­شود.

هر چند اصحاب رسانه در استان ایلام برای اعتلای فضای رسانه­ای استان تلاش مضاعف دارند و خبرنگاران و مدیران دلسوز رسانه­ای در ایلام کم نیستند، اما حقیقت این است که جامعه دانشگاهی استان باید به اصحاب رسانه مدد رسانند تا فضای رسانه­ای بانشاط و پویاتری ایجاد شود.

راه­های کاهش شکاف خبری:

شاید بتوان گفت خبرنگاران سایت­های ایلام لازم است در ابتدا با اصول سوژه یابی حرفه­ای خبر بیش از پیش آشنا شوند. نداشتن سوژه و پناه بردن به دامن اخبار رسمی یک معظله دیرینه در رسانه های عمومی است که این پدیده البته در ایلام بیشتر نمود دارد. اگر امر سوژه یابی به درستی طی شود و نحوه پردازش سوژه ها نیز حرفه ای انجام شود، بدون تردید رسانه های ایلام می­توانند علاوه بر اینکه تحولی در رویکرد خبری خود به وجود آورند، زمینه های توسعه استان و نشاط عمومی را نیز فراهم سازند.

به نظر می­رسد علاوه بر شکاف خبری که باعث دوری مخاطب از رسانه ها می­شود، سیاه نمایی و پوشش اخبار منفی استان با توجه به محرومیت نسبی حاکم، نیز به این فضای یاس‌آلود کمک می­کند و این امر در نهایت باعث خمودگی و رخوت مخاطب می­شود. سوژه های امیدبخش در استان ایلام البته کم نیست و می­توان از این سوژه ها گزارش از شخص، گزارش تاریخی، گزارش از مکان، گزارش تحقیقی، گزارش تحلیلی و … تهیه و به مخاطب ارائه کرد.

ظرفیت­های گردشگری و اکوتوریسم، منابع طبیعی، حیات وحش، آثار تاریخی و معنوی، انرژی­هایی همچون گاز و نفت، انرژی طبیعی چون باد و خورشید تنها بخشی از ظرفیت­هایی امیدبخش و پول­ساز استان است که پردازش خبری مناسب آن می­تواند راه­های توسعه یافتگی استان را باز کند. همچنین آداب و رسوم، سنت­های اسلامی ایرانی، وجود نخبگان فکری و فرهنگی‌ به عنوان بخشی از سرمایه­های اجتماعی استان می­تواند محمل تولید گزارش­های مختلف امیدبخش شوند. به نظر می­رسد این ظرفیت­ها برای مردم ایران ناشناخته باشد و رسانه­ها نقش مهمی در شناسایی آن دارند. رو آوردن به چنین سوژه­هایی و تولید گزارش­های مختلف خبری می­تواند فضای رسانه ای استان را تغییر دهد و علاوه بر ترویج دین، اخلاق، امید و آگاهی که مورد تاکید رهبر معظم انقلاب اسلامی(۴) است به اقبال سرمایه­گذاران برای سرمایه­گذاری در استان پرظرفیت ایلام نیز مدد رساند. با این رویکرد قطعا شکاف خبری رسانه­ها کمتر خواهد شد و اخباری در تیترها و سوتیترهای رسانه­های ایلام جای می­گیرد که به جذب مخاطب و نزدیکی سوژه­های رسانه­ها به علایق و نیازهای مردم منتهی می­شود. در این صورت ترجیح مخاطب و رسانه به هم نزدیک خواهد شد و همگرایی و همراهی مخاطب با رسانه نیز میسر خواهد شد.

پی نوشت:

۱- البرزی هادی، حسینی فاطمه (۱۳۹۴) «شکاف خبری»، تهران: ماهنامه مدیریت رسانه، سال سوم، شماره ۱۵

۲- نصراالهی، اکبر (۱۳۹۱) «اصول خبرنویسی»، تهران: انتشارات سروش، چاپ دهم.

۳- شکرخواه، یونس (۱۳۸۸) «خبر»، تهران:‌ دفتر مطالعات و توسعه رسانه ها.

۴- ترویج دین، اخلاق، امید و آگاهی چهار اصلی است که رهبر معظم انقلاب برای رسانه ها ترسیم کردند.