نقش رسانه های استان ایلام در سلامت روان جامعه

عبدالشریف ولدبیگی

دکترا علوم سیاسی و مدرس دانشگاه

مقدمه

در این مقاله سعی می­شود ضمن تعریفی از سلامت روان جامعه و اهمیت آن، به تاثیر مثبت و منفی اخبار سایت­های استان بر سلامت روان جامعه ایلام پرداخته شود.

اخبار در ماهیت خود به عنوان یک پیام می­تواند تاثیر مثبت یا منفی بر روحیه مخاطبان داشته باشد. به همین علت هر چه میزان انتخاب سوژه ها و نحوه پردازش آن به ارزش­های انسانی نزدیک­تر باشد به همان میزان روح و سلامت افراد جامعه را نوازش می­دهد و هر اندازه که تنش­ها و اختلافات در تیتر و سوتیتر اخبار خودنمایی کند به همان میزان نیز می­تواند سلامت روان جامعه را به مخاطره اندازد و امید و اخلاق را در جامعه کمرنگ کند. در این مقاله قصد نداریم ارزش اطلاع رسانی و تبیین رخدادهای مهم استان که از سوی سایت­های پرتلاش ایلام انجام می­شود کم ارزش جلوه دهیم اما می­خواهیم تاثیر منفی یا مثبت رویکردهای خبری را در ایجاد نگاه مثبت و منفی شهروندان ایلامی مورد بررسی قرار دهیم. چرا که نگاه مثبت و منفی شهروندان می­تواند در رفتارهای اجتماعی و قضاوت­های آنان نیز تاثیر داشته باشد. رسانه ها هم در شکل­دهی به رفتارهای اجتماعی مخاطبان اهمیت زیادی دارند.

سلامت روان و اهمیت آن: تاکنون تعاریف متعددی از «سلامت روان» ارائه شده که همگی بر اهمیت تمامیت و یکپارچگی شخصیت تاکید ورزیده اند. گلدشتاین GOLDSTEIN K، سلامت روانی را تعادل بین اعضا و محیط در رسیدن به خود شکوفایی می­داند. چاهن (CHAUHANSS 1991) نیز سلامت روانی را وضعیتی از بلوغ روان شناختی تعبیر می­کند که عبارت است از حداکثر اثربخشی و رضایت به دست آمده از تقابل فردی و اجتماعی که شامل احساسات و بازخوردهای مثبت نسبت به خود و دیگران می­شود.

چاهن پنج الگوی رفتاری را در ارتباط با سلامت روان مهم می­داند که عبارتند از: حس مسئولیت پذیری، حس اعتماد به خود، هدف مداری، ارزش های شخصی و فردیت و یگانگی.

ملاک های سلامت روان: ونتیز (.VENTIS LW 5991) سلامت روان را وابسته به هفت ملاک می­داند که عبارتند از: رفتار اجتماعی مناسب، رهایی از نگرانی و گناه، فقدان بیماری روانی، کفایت فردی و خودمهارگری، خویشتن ­پذیری و خودشکوفایی و سازماندهی شخصیت، گشاده نگری و انعطاف پذیری.۱

همچنین سلامت روان به معنای تعادل و انسجام فراگیر در همه ابعاد جسمانی و نفسانی انسان است که تعقل و اندیشیدن، آگاهی، هدف داری، انصاف، عدالت، امانت داری، حقیقت جویی و تسلیم در برابر آن، رشد مستمر و آرامش از جمله علایم آن است و در مقابل، بیماری روانی خارج شدن از حد اعتدال است که نادانی، عصیان، دنیاطلبی، ظلم و تعدی، ضعف اراده و سستی، اضطراب، ترس، خودپسندی، حسد و کینه وزی از نشانه های آن می­باشد. قرآن کریم هم جهالت را به عنوان پایه و اساس بیماری­های دل و روان معرفی می­کند و درمان آن را به نیز بر کسب آگاهی و دانش به ویژه علوم توحیدی استوار می­داند.۲

اهمیت رسانه های ایلام در سلامت روان مردم

یک اصل مهم در سازمان­های خبری این است که در فراگرد اطلاع­رسانی اصل آرامش بخشی مخاطب و امیدآفرینی برای او در نظر گرفته شود. درست است که بخش زیادی از اخبار امروز رسانه ها به ارزش خبری برخورد اختصاص دارد و اصطلاح bad news good news در امر اطلاع­رسانی رایج شده است، اما باید در این امر از افراط پرهیز کرد و مراقب سلامت روان جامعه و مخاطب نیز بود.

رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز بارها در بیانات و دیدارهای خود بر اصل اخلاق و امیدآفرینی در پوشش اخبار تاکید می­فرمایند. ایشان حتی در حکم عزت ا… ضرغامی به عنوان ریاست سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی بر ترویج چهار اصل دین، اخلاق، امید و آگاهی تاکید کردند.۳

بنابر این مخاطب بعد از دریافت اخبار نباید دچار آسیب روحی و درگیری فکری شود. فراگیر شدن اخبار ناامید کننده و منفی در رسانه ها علاوه بر اینکه باعث رنجش خاطر مخاطب می­شود بلکه رویگردانی او از رسانه را نیز در پی دارد.

امروزه بخش زیادی از اخبار رسانه ها به رویدادهای تلخ، منفی و ناامیدکننده اختصاص دارد. خواندن حجم زیادی از این گونه اخبار در طول شبانه روز، طبیعتا ذهن و روح مخاطب را آزار می­دهد. بنابراین برای پوشش اخبار به خصوص اخبار منفی و سخت باید دارای راهبرد و شگرد رسانه ای بود. برای مثال در رسانه ­ها معمولا اخبار منفی را در ابتدای روز که همزمان با آغاز فعالیت مردم است، منتشر نمی­کنند. حتی برخی رسانه های حرفه ای در انتهای شب که مخاطب نیاز به آرامش قبل از استراحت دارند، اخبار منفی را منتشر نمی­کنند یا در صورت اجتناب ناپذیر بودن پخش اخبار منفی، پردازش و انتشار این گونه اخبار را با ظرافت و مهارت انجام می­دهند تا کمترین آسیب روانی متوجه مخاطب شود. برخی رسانه های حرفه ای در صورتی که تعداد اخبار منفی زیاد باشد سعی می­کنند با مهندسی کنداکتور پخش اخبار، در لابلای اخبار سخت، اخبار نرم و مثبت گنجانده تا آثار زیان­بار اخبار منفی کاهش یافته و فضای رسانه ای منعطف گردد.

اما به نظر می­رسد در رسانه های ایلام این مهارت کمتر دیده می­شود. زیرا حجم زیادی از اخبار تولیدی و سفارشی سایت­ها و هفته نامه ها به اخبار منفی و سخت اختصاص دارد. به گونه ای می­توان گفت ارزش خبری برخورد اصلی­ترین و محوری­ترین ارزش نهفته شده در اخبار این رسانه هاست.

واقعیت این است که امروزه مردم خود با مشکلات زیادی دست به گریبان اند. اگر رسانه ها هم اخبار منفی و ناامید کننده را به صورت مکرر و پی در پی انتشار دهند، استرس، یاس و ناامیدی مخاطب نیز مضاعف می­شود.

رسانه ها باید برای تقویت و ترویج روحیه امیدآفرینی و اخلاق­مداری در جامعه دست به کار شوند و مردم را به آینده خود امیدوار کنند. در این راستا حتی می­توان اخبار منفی و سخت را با سبک­هایی همچون «سبک تشریحی»، «سبک تاریخی» و «سبک پایان شگفت انگیز» ملایم کرد و شرایط را برای تقویت سلامت روانی جامعه مهیا کرد.

امروزه در سایت­های خبری ایلام بر نگارش خبر با شیوه سبک هرم وارونه اصرار زیادی وجود دارد. طبیعتا در این سبک که مهمترین قسمت خبر و مصاحبه به ترتیب اولویت نوشته می­شود، ذهن مخاطب درگیر موضوع اصلی خبر که معمولا منفی­ترین بخش خبر است، می­شود.

تنظیم مطالب خبری با سبک هرم وارونه و غفلت از سایر سبک­ها علاوه بر اینکه رویکردی سنتی است که تقریبا در دنیا در حال منسوخ شدن است، می­تواند حس مسئولیت­پذیری، حس اعتماد به خود و هدف­مداری و همچنین خودشکوفایی را نیز در جامعه کم­رنگ ­کند. همان­گونه که گفته شد تنظیم مطالب خبری به این سبک باعث می­شود مطالب به ترتیب اهمیت نوشته شود. یعنی با اهمیت­ترین قسمت خبر در ابتدای خبر و کم اهمیت­ترین آن در انتهای خبر نوشته می­شود.

در خصوص ارزش­های خبری هم باید گفت برجسته کردن هر یک از ارزش­های خبری تاثیرات خاص خود را بر مخاطب خواهد داشت. در مطالعات روزنامه نگاری عمده ترین ارزش­های خبری به ۷ ارزش ختم می­شود که عبارتند از:

۱) شهرت (Prominency)

۲) کشمکش و برخورد (Conflict)

۳) استثناء شگفتی و غیرعادی بودن (Oddity)

۴) بزرگی و فراوانی تعداد و مقدار (Magnitude)

۵) مجاورت و نزدیک بودن (Proximity)

۶) فراگیری یا دربرگیری (Impact)

۷) تازگی (Timelyness)4

نباید در تعادل میان ارزش­های خبری دچار افراط و تفریط شد. آنچه مهم است توجه به نیاز مخاطب است که در ارزش­های مجاورت، فراگیری و بزرگی و فراوانی متمرکز است.

در ادامه به یافته های پژوهش و تاثیر اخبار سایت­های ایلام بر سلامت روان مخاطب پرداخته می­شود.

یافته های پژوهش

برای اینکه میزان به کارگیری ارزش­های خبری در رسانه های ایلام و به دنبال آن تاثیر آن در سلامت روان مردم مشخص شود جدیدترین اخبار سایت­های استان مورد بررسی قرار گرفت. بدین معنا که ۲۴۰ خبر از ۱۲ سایت خبری تحلیلی استان ایلام انتخاب و ارزیابی شد که به ترتیب دو ارزش خبری شهرت و برخورد و کشمکش در این خبرها برجسته بود. همچنین از تعداد ۲۴۰ مطلب خبری ارزیابی شده، مشخص شد که بیش از ۷۰ درصد اخبار، دارای ارزش خبری شهرت و ۶۸ درصد دارای ارزش خبری برخورد بوده اند.

بدین ترتیب ارزش خبری فراگیری و دربرگیری که از مهمترین ارزش­های خبری است، در پایین­ترین جایگاه قرار دارد. بدین معنا که از مطالب خبری انتشار یافته در رسانه های استان، تنها ۱۲ درصد از آن ارزش خبری دربرگیری داشته است. این امر نشان دهنده آن است که سردبیران و خبرنگاران از نیازهای واقعی مردم غافل هستند و بیشتر به دروازه بانی و انتشار اخبار شهرت­مدار و کشمکش محور تمایل دارند.

از آنجایی که اخبار دارای ارزش شهرت و برخورد کمترین توجه مردم را به خود جلب می­کند و از طرفی ماهیت این گونه اخبار، سخت خبر هستند، این اخبار نه تنها مورد توجه و رغبت مردم واقع نمی­شوند بلکه به دلیل خشن بودن ماهیت آن، به سلامت روان مخاطب نیز در درازمدت آسیب می­رساند.

همچنین بررسی سایت­های خبری ایلام نشان داد که عمده ترین سبک خبرنویسی در این سایت­ها سبک هرم وارونه است. به طوری که بیش از ۹۰ درصد مطالب خبری با سبک هرم وارونه تنظیم می­شوند. پس از آن سبک تاریخی در اولویت دوم قرار دارد. یکی از نتایج این تحقیق این است که تنظیم مطالب خبری به سبک­ «پایان شگفت­انگیز» و «سبک تشریحی» در این سایت­ها دیده نمی­شود.

نتیجه گیری

همانگونه که اشاره شد، بیشترین میزان اخبار انتشار یافته در سایت­های ایلام به برجسته شدن ارزش های خبری شهرت و برخورد مربوط است که این موضوع می­تواند به شکاف خبری و دوری مردم از این رسانه ها منجر شود. بدین معنی که مخاطبان از دریافت اخباری که نیاز واقعی آنها را مرتفع می­کند محروم هستند. برجسته شدن سخت خبرها و اخبار منفی در سایت­های ایلام تاثیر بلندمدت در سلامت روان مردم نیز خواهد داشت و می­توان گفت تا حدود زیادی رفتارهای شهروندان بازخوردی از فضای خبری رسانه ها است. وقتی به صورت مداوم اخبار منفی در معرض دید مخاطب قرار گرفته شود، متون اخبار منفی در ذهن آنها نقش می­بندد و در درازمدت در رفتار آنها متجلی می­شود. ضمن اینکه این رویکرد خبری برای سایت­های ایلام نیز تبعات منفی دارد. اولین اثر منفی آن رویگردانی مخاطب و مهاجرت او به رسانه های رقیب است. بدین ترتیب سایت­هایی که اخبار منفی منتشر می­کنند، به تدریج مخاطبان خود را از دست می­دهند.

به نظر می­رسد که مدیران، سردبیران و خبرنگاران سایت­های استان ایلام برای امیدوار کردن مردم بهتر است به ارزش­های خبری فراگیری و مجاورت روی آورند و از تمرکز بر اخبار منفی و برجسته کردن ارزشهای خبری برخورد و همچنین شهرت­مداری رویدادها پرهیز کنند. رویکرد فعلی نه تنها به سلامت روان جامعه آسیب می­رساند، بلکه باعث از ریزش مخاطبان می­شود. باید بدانیم که تنوع و تکثر رسانه ای دست مخاطب را برای انتخاب رسانه مطلوب خود بسیار بازتر کرده است. امروز مخاطب با انبوهی از رسانه های حرفه ای مواجه است و علاوه بر اینکه می­تواند رسانه خود را گزینش کند، خود نیز می­تواند رسانه شود و در شبکه های اجتماعی و نرم افزارهای موبایلی محتوا تولید کند.

هر چند این فضا نیز آسیب­های زیادی دارد و برشمردن آن از حوصله این یادداشت خارج است، اما اگر سایت­های ایلام به صورت حرفه ای و به دور از رویکردهای سنتی به انتشار مطالب خبری بپردازند می­توانند با اقبال مخاطبان مواجه و جامعه را به سرمنزل مقصود هدایت کنند.

پی نوشت

۱- مژگان آذرخش، سایت معاونت دانشجویی دانشگاه الزهرا (س)، تعریف و علائم سلامت روان، ۱۳۹۲/۰۷/۲۸

۲- پایگاه اطلاع رسانی حوزه.

۳- پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، « نامه انتصاب مهندس عزت االله ضرغامی »۱۳۸۸/۸/۱۶

۴- یونس شکرخواه، «خبر»، تهران: انتشارات دفتر مطالعات و توسعه رسانه ها، چاپ یازدهم، ۱۳۹۲