چهارشنبه خونین ایلام

دکتر ایوب همتی روان شناس و عضو خانه روان شناسان استان ایلام

کارمند سابق اداره املاک بنیاد مستضعفان اوایل صبح وارد ساختمان اداره شده و کارکنان را به گروگان گرفته و با تیراندازی به آنان منجربه قتل تعداد ۴ نفرو مجروح شدن بیش از ۷ نفر گردیده و احتمالاً آمار کشته ها نیز با توجه به گزارش وخیم بودن حال تعدادی از مصدومین، افزایش یابد. فارغ از انگیزه های قاتل که بنا به گزارشات منتشره در اخبار رسانه های محلی، اختلاف شخصی با کارکنان یا مشکلات مربوط به اخراج یا تعلیق ازکار، عنوان گردیده است، متأسفانه پدیده قتل در استان ایلام یکی از معضلات اجتماعی گریبانگیر این استان کوچک و محروم است.

اختصاصی جامک: به عنوان عضوی از جامعه روان شناسان این استان با جستجوی عنوان«قتل های ایلام در سال ۱۴۰۰» در اینترنت، فهرست قتل هایی که بر اثر نزاع و درگیری طی سال گذشته در ایلام رخ داده و بسیاری از آنان توسط رسانه ها اطلاع رسانی گردیده است، بررسی نمودم. بیش از ۲۰ عنوان درگیری منجر به قتل در رسانه ها با عناوینی چون” قاتل فراری دستگیر شد”(۱/۱۱/۱۴۰۰)؛ “فرزند پدرکش دستگیر شد”(۱۸/۹/۱۴۰۰)؛ “قتل جوان در پی اختلافات خانوادگی”(۱۴/۹/۱۴۰۰)؛ ” مرگ شوهر بر اثر اختلافات خانوادگی” (۲۷/۸/۱۴۰۰)؛ “قتل هولناک در  ایلام” (۲۰/۷/۱۴۰۰)؛ ” تیر خلاص در درگیری دو مرد ایلامی”(۹/۵/۱۴۰۰)، گزارش شده است. در یک گزارش توسط «رکنا» سرپرست مرکز توسعه حل اختلاف ایلام اعلام نموده است در سال ۱۳۹۹ تعداد ۱۳ فقره پرونده قتل عمدی در استان منتهی به سازش شده است(رکنا،۱۸/۸/۱۴۰۰؛ کدخبر۷۳۸۴۲۱). آنچه در میان گزارش قتل های سال گذشته در ایلام باید مد نظر قرار گیرد این است که بیش از ۹۰ درصد از قتل ها توسط اسلحه گرم صورت گرفته است، که این موضوع یک زنگ خطر جدی برای جامعه است که مسؤولین امر باید به جد مورد توجه قرار دهند.

قتل در میان خشونت هایی که در جامعه وجود دارد، خطرناک ترین و خوفناک‌ترین گونه محسوب می شود. به عبارتی قتل از بزرگترین جنایاتی است که امنیت اجتماع را مختل می سازد و به همین دلیل معمولاً شدیدترین کیفرها بر آن وضع شده است. این ناهنجاری به عنوان آسیب‌زاترین و خطرناک ترین شکل رفتار انسانی محسوب می شود که بخشی از عمیق ترین پژوهش های اجتماعی را به خود اختصاص داده است. طبق نظر جامعه شناسان و روانشناسان اجتماعی و بالینی قتل رفتاری پرخاشگرایانه است و غالباً از موارد بسیار حاد و شدید پرخاشگری محسوب می‌شود. با این حال همه قتل ها شرایط و ویژگی های یکسانی ندارند، از این رو یک دسته بندی مشخص و واحدی از قتل موجود نیست و صاحب نظران عوامل مختلفی را برای علت این پدیده عنوان می کنند.

با تمام این اوصاف براساس پژوهش جامعه شناسان و روانشناسان، قتل عمدتاً در جوامعی رخ می دهد که دارای تنش اجتماعی، فرهنگی، هویتی و اقتصادی شدید باشند. مورد اقتصادی طی دهه های اخیر چه بسا بیشترین نقش را در آسیب های اجتماعی داشته است کما اینکه اغلب جامعه شناسان مبنای امروزی پدیده قتل را ریشه در مشکلات اقتصادی و معیشتی می دانند.

پدیده افزایش قتل های آنی در جامعه را می توان بر اساس مدل زیستی – روانی – اجتماعی تبیین کرد . قتل های آنی در روان شناسی به عنوان خشم های انفجاری یا تکانشی در نظر گرفته می شود. از بعد روان شناختی با توجه به فضای ژنتیکی، برخی افراد آمادگی زیستی بیشتری برای میل به پرخاشگری و خشم تکانشی دارند و این افراد نسبت به افراد دیگر برای انجام رفتارهای پرخاشگرانه و خشن  مستعدترند و این رفتارها را با شدت و تعداد بیشتری انجام می دهند. از بعد روانی احساس حقارت می تواند یکی از عوامل ارتکاب به قتل های آنی باشد. احساس حقارت با توجه به نابرابری هایی که وجود دارد هم در داخل خانواده و هم در جامعه مشاهده می شود. افرادی که در فضاهای قتل های آنی قرار می گیرند عمدتاً در آن لحظه با یک حس بنیادی مبنی بر اینکه از سوی طرف مقابل کوچک و  بی ارزش شده اند ، رو به رو می شوند و این احساس با یک سری از احساسات بنیادی تر حقارت که در گذشته فرد وجود دارد پیوند خورده  و از آنجایی که برخی از افراد یاد نگرفته اند احساسات  و امیال خود را مدیریت و کنترل کنند، این حس تبدیل به یک خشم بزرگ می شود. ودر اغلب موارد انفجار این خشم بزرگ منجر به قتل و دگر کشی می گردد.  

علاوه بر  عوامل بیولوژیکی، عوامل روانی نیز در وقوع قتل ها موثر است که خانواده نقش اساسی را در عوامل روانی بر عهده دارد.
سنگ بنای شخصیت انسان در خانواده شکل می گیرد. خانواده اولین مدرسه فرزندان است زیرا فرزندان قبل از حضور در مدرسه در خانوداه فرصت آموزش دارند و از این رو چگونگی رفتار خانواده با فرزندان در شکل گیری رفتارشان مؤثر است و خانواده می تواند فرزند قوی و یا شکننده و آسیب پذیر به جامعه تحویل دهد. لذا توجه به الگوهای و سبک های فرزند پروری یکی از مقوله هایی است که باید مورد توجه و آموزش والدین در جامعه قرار گیرد. برای انجام اقدامات پیشگیرانه از قتل  جوامع امروزی باید سراغ خانواده و محیط های آموزشی برویم و در این راستا لازم است تیمی متخصص از جامعه شناسان و روان شناسان از افرادی که مرتکب جرم شدند مصاحبه دقیق  روانشناختی، شخصیتی، اجتماعی و شغلی بگیرند و عوامل متعدد را علت یابی کنند تا با دلایل منطقی و دقیق به این موضوع پرداخته شود.

به نظر می رسد یکی از دلایلی که امروزه در جامعه سنتی و کوچک ایلام، افراد را به سمت پرخاشگری بیشتر سوق می دهد این است که متاسفانه فضا و بستر لازم برای تخلیه هیجانات منفی وجود ندارد. از نظر روان شناختی خشونت زاییده محرومیت است، به عبارتی ناکامی هایی که در جامعه در حال رخ دادن است و عدم پاسخ و رسیدن به خواسته ها و حقی که در حال ضایع شدن است، در آدم ها به صورت خشم نمود پیدا می کند.

در این زمینه توجه به بافت و فضای شهری، بهسازی و زیباسازی، توجه به رنگ ها و معماری شهری وایجاد فضای آرامبخش در سطح شهر، ایجاد پارک های تفریحی و تفرجگاه ها، سالن های سینما، و مراکز فرهنگی هنری، برگزاری کنسرت ها و جنگ های شادی، مسابقات ورزشی همگانی یا گروهی، میزبانی مسابقات کشوری یا بین المللی و … می تواند زمینه ساز بخشی از نشاط اجتماعی و به تبع آن کاهش آسیب های اجتماعی از جمله پرخاشگری و عوارض ناشی از آن گردد.

ضمن این که عوامل متعددی همچون شرایط جامعه، تورم و گرانی، نارضایتی های شغلی و بیکاری و عوامل اقتصادی نقش بسیار زیادی در بروز خشونت دارد که اگر کنترل نشود می تواند سبب ایجاد نزاع و در شرایط بحرانی تر، قتل شود. آنچه در این میان باید مورد توجه قرار گیرد این است که متأسفانه در دوسال اخیر با توجه به شرایط کرونایی زمینه برای تخلیه هیجانات در جامعه به حداقل رسیده و افراد به انباری از باروت تبدیل شده اند و در بسیاری از مواقع کوچکترین جرقه منجر به انفجار افراد و بروز رفتارهای پرخاشگری از جمله قتل می گردد.  همچنین می توان به ضعف پیوندهای اجتماعی نیز اشاره کرد، تقویت پیوندهای اجتماعی قدرت توانمند سازی  و توان مدیریت رفتار افراد را بالا می برد  و در خیلی از موارد خود تنظیمی و خود کنترلی افراد به اندازه ای می شود که در واقع می توانند خودشان را مدیریت کنند. یکی از مناسب ترین راه ها برای کاهش قتل به خصوص قتل های آنی  استفاره از مکانیزم کنترل درونی و  بیرونی است که آن هم منشأ پیوند های اجتماعی می باشد که اتصالاتش در حال حاضر در جامعه  ضعیف و کمرنگ شده  است. اکنون باید جامعه در راستای بهبود و تقویت پیوندهای اجتماعی در سطوح خانواده، دوستان و شبکه های اجتماعی گام بردارد تا از این طریق بسیاری از آسیب های اجتماعی را کاهش دهد و در نتیجه برای قتل هم بازدارنده باشد.

در پایان ضمن همدردی با خانواده های داغدیده این حادثه تأسف بار، آنچه باید به صورت ریشه ای مورد بررسی قرار گیرد توجه به آموزش مهارت زندگی از پایه و در مدرسه و لزوم بازنگری در محتوای کتب درسی برای توجه بیشتر به این مقوله و همچنین آموزش های دوره ای برای والدین و خانواده ها در دوره آموزشی و دانش افزایی، تقویت مهارت های ارتباطی در سطح جامعه، تغییر نگاه مسؤلین به موضوع پدیده های اجتماعی در ایلام به ویژه موضوع خودکشی و قتل از امنیتی به موضوعی اجتماعی، توجه ویژه به توسعه همه جانبه در استان برای بهبود وضع معیشت و کاهش بیکاری، بسیج تمام نهادهای متولی امر در پیشگیری از معضلات اجتماعی، می تواند آمار کاهشی این پدیده شوم را در پی داشته باشد.